Η ψυχοθεραπεία είναι ένα σύνολο από συστηματοποιημένες μεθόδους και τεχνικές που έχουν στη διάθεσή τους οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας για να αξιολογούν, να ερμηνεύουν και να παρεμβαίνουν θεραπευτικά στις διαταραχές της ψυχικής υγείας και της συναισθηματικής ευεξίας που μπορεί να παρουσιάζουν οι άνθρωποι σε διάφορες φάσεις της ζωής τους. Πέρα όμως από την αντιμετώπιση συγκεκριμένων διαταραχών ή συμπτωμάτων, η ψυχοθεραπεία μπορεί να αποβλέπει και στην ευρύτερη προσωπική ανάπτυξη και ενδυνάμωση ενός ατόμου, ώστε αυτό να είναι σε θέση να απολαμβάνει τις κοινωνικές, οικογενειακές και ερωτικές του σχέσεις, να αντλεί ικανοποίηση από την εργασία και το επάγγελμά του, και να αξιοποιεί δημιουργικά και ευχάριστα τον προσωπικό του χρόνο. Οι τέσσερεις κυριότερες «σχολές ψυχοθεραπείας», δηλαδή αυτές με την ευρύτερη αποδοχή και την πιο μακρά παράδοση επιστημονικής έρευνας και κλινικής εφαρμογής, είναι η γνωσιακή – συμπεριφορική, η ψυχοδυναμική ή ψυχαναλυτική, η συστημική και η ανθρωποκεντρική. Επίσης, εντός καθεμίας από τις βασικές αυτές προσεγγίσεις, έχουν αναπτυχθεί αρκετά επιμέρους και πιο εξειδικευμένα μοντέλα ψυχοθεραπείας. Οι περισσότεροι ψυχοθεραπευτές και ψυχοθεραπεύτριες ειδικεύονται σε κάποια από τις παραπάνω βασικές προσεγγίσεις. Δεν είναι λίγοι, ωστόσο, αυτοί που στην κλινική πράξη συνδυάζουν στοιχεία από περισσότερα του ενός μοντέλα, έχοντας έτσι έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο κατανόησης των ψυχικών διαταραχών και τη δυνατότητα θεραπευτικών παρεμβάσεων σε πολλαπλά επίπεδα της ψυχικής λειτουργίας.
Ανάλογα με το είδος των ψυχολογικών δυσκολιών που αντιμετωπίζει το θεραπευόμενο άτομο και την ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που ακολουθεί ο/η θεραπευτής/ρια (π.χ. γνωσιακή – συμπεριφορική, ψυχοδυναμική κ.λπ.), η διαδικασία της ψυχοθεραπείας μπορεί να διαφέρει πολύ για τον κάθε άνθρωπο. Εν τούτοις, υπάρχουν ορισμένες βασικές διεργασίες που είναι κοινές στις περισσότερες μορφές ψυχοθεραπείας. Αυτές είναι η παρατήρηση, η κατανόηση, η αξιολόγηση και η αυτορρύθμιση πλευρών του εαυτού και της συμπεριφοράς.
Ένα σχετικά μεγάλο μέρος της ψυχοθεραπείας, ιδίως στα αρχικά της στάδια, αφιερώνεται στο να παρατηρήσει το θεραπευόμενο άτομο τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές του σε καταστάσεις που το προβληματίζουν, καθώς και συνολικότερα στη ζωή του. Μέσα από αυτήν την παρατήρηση, αναγνωρίζει κοινά και επαναλαμβανόμενα μοτίβα, συνδέοντας πλευρές του εαυτού και της συμπεριφοράς του, που μέχρι πρότινος μπορεί να φαίνονταν ασύνδετες και αποκομμένες, σε μια ενιαία και συνεκτική αυτοεικόνα. Παράλληλα, εντοπίζει τα βαθύτερα (και συχνά μη συνειδητά) αίτια που κινητοποιούν τη συμπεριφορά του, αποκτώντας έτσι μια ολοένα πληρέστερη κατανόηση των λόγων που συντέλεσαν στο να αναπτύξει τις ψυχολογικές δυσκολίες για τις οποίες έχει αναζητήσει βοήθεια. Στη συνέχεια, με τη βοήθεια του θεραπευτή ή της θεραπεύτριας, αξιολογεί μέσα από μια ρεαλιστική οπτική τις ανάγκες του, τις θετικές και αρνητικές συνέπειες των οικείων τρόπων συμπεριφοράς του και τις εναλλακτικές δυνατότητες που έχει στη διάθεσή του ή που θα μπορούσε να αναπτύξει. Σταδιακά, το άτομο αποδεσμεύεται από δυσλειτουργικά μοτίβα σκέψης και συμπεριφοράς, επαναπροσδιορίζει τις ανάγκες του και δοκιμάζει πιο λειτουργικούς τρόπους για να τις εκπληρώνει, αναπτύσσει νέες δεξιότητες, μαθαίνει να διαχειρίζεται αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις, συμφιλιώνεται με ευάλωτες πλευρές του εαυτού και, τελικά, είναι σε θέση να ρυθμίσει εκ νέου τα στοιχεία εκείνα της συμπεριφοράς και της προσωπικότητας του που υπονόμευαν την ψυχική του υγεία και συναισθηματική ευεξία.
Όλοι οι άνθρωποι ερχόμαστε κατά καιρούς αντιμέτωποι με δυσάρεστα γεγονότα στη ζωή μας, τα οποία επηρεάζουν λιγότερο ή περισσότερο αρνητικά τη συναισθηματική μας διάθεση. Συχνά, αυτές οι περίοδοι συναισθηματικής φόρτισης είναι σχετικά περιορισμένης διάρκειας, καθώς καταφέρνουμε να βρούμε τρόπους να ανταπεξέλθουμε στις δυσκολίες που έχουν ανακύψει και να ανακτήσουμε μια γενική αίσθηση ικανοποίησης και αρμονίας στην καθημερινότητά μας.
Υπάρχουν, ωστόσο, και περιπτώσεις όπου οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος φαίνεται να υπερβαίνουν τις δυνάμεις του και όπου τα αρνητικά του συναισθήματα γίνονται ιδιαίτερα έντονα, δεν υποχωρούν παρά τις όποιες προσπάθειές του, και τείνουν να λαμβάνουν έναν σχετικά μόνιμο χαρακτήρα στην καθημερινότητά του. Για παράδειγμα, μπορεί ένας άνθρωπος να διακατέχεται από έντονους φόβους ότι θα του συμβεί κάτι κακό ή ντροπιαστικό, να έχει μια γενικευμένη και συχνά απροσδιόριστη αίσθηση άγχους και υπερέντασης, να θυμώνει πολύ εύκολα, να θεωρεί τον εαυτό του κατώτερο των άλλων, να έχει πεσμένη διάθεση, μελαγχολία και μια παρατεταμένη αίσθηση απουσίας ενδιαφέροντος και ικανοποίησης από τη ζωή του. Συχνά, οι συναισθηματικές αυτές καταστάσεις εγκλωβίζουν το άτομο, υπονομεύοντας την ικανότητά του να βρει διεξόδους. Μπορεί, επίσης, να δημιουργούν δυσκολίες και σε άλλα επίπεδα της ζωής, εμποδίζοντάς το να ανταποκρίνεται στους καθημερινούς του ρόλους και ασχολίες ή φθείροντας τις προσωπικές και κοινωνικές του σχέσεις. Μπορεί να παρουσιάζονται διάφορα σωματικά συμπτώματα, να διαταράσσεται η νοητική διαύγεια και η ικανότητα συγκέντρωσης, η μνήμη, ο ύπνος, η διατροφή ή η σεξουαλική λειτουργία. Μπορεί, τέλος, το άτομο να καταφεύγει σε πρόσκαιρες λύσεις, οι οποίες προσφέρουν μεν μια προσωρινή ανακούφιση, όμως επιδεινώνουν τελικά το πρόβλημα και δημιουργούν επιπλέον δυσκολίες.
Τα παραπάνω είναι ενδείξεις ότι ένας άνθρωπος πιθανόν μπορεί να βοηθηθεί μέσα από μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Ωστόσο, επειδή δεν αντιμετωπίζονται όλες οι ψυχολογικές δυσκολίες μέσω της ψυχοθεραπείας (ή αποκλειστικά μέσω της ψυχοθεραπείας), ούτε και είναι όλες οι μορφές ψυχοθεραπείας κατάλληλες για όλα τα είδη προβλημάτων, είναι απαραίτητο να προηγηθεί μια συστηματική αξιολόγηση των λόγων που οδηγούν ένα άτομο στην αναζήτηση υποστήριξης και της τρέχουσας ψυχολογικής του κατάστασης από έναν/μία επαρκώς καταρτισμένο/η επαγγελματία ψυχικής υγείας.
Στην Ελλάδα, δυστυχώς, ο επαγγελματικός τίτλος του ψυχοθεραπευτή ή της ψυχοθεραπεύτριας δεν είναι νομικά κατοχυρωμένος, καθώς το νομικό πλαίσιο γύρω από τους όρους και τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες ένας/μία επαγγελματίας έχει το δικαίωμα να παρέχει υπηρεσίες ψυχοθεραπείας είναι ιδιαίτερα ελλιπές. Πιο απλά, αυτό σημαίνει ότι οποιοσδήποτε άνθρωπος, ανεξαρτήτως της εκπαίδευσής του και της επιστημονικής εγκυρότητας των μεθόδων που εφαρμόζει, μπορεί να χρησιμοποιεί τον επαγγελματικό τίτλο του/της ψυχοθεραπευτή/ριας ή ταυτόσημες παραλλαγές του. Έτσι, δε διασφαλίζεται κατά κανέναν τρόπο η ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και το ενδιαφερόμενο κοινό μπορεί να βρίσκεται έκθετο σε πρακτικές αμφίβολης αξιοπιστίας και επαγγελματίες με ανεπαρκή κατάρτιση.
Επομένως, έως ότου θεσμοθετηθούν και στη χώρα μας κριτήρια για τη νόμιμη άσκηση του επαγγέλματος του/της ψυχοθεραπευτή/ριας, είναι ευθύνη των ίδιων των ατόμων που αναζητούν υπηρεσίες ψυχοθεραπείας να επιλέξουν για τον σκοπό αυτό επαγγελματίες ψυχικής υγείας με την κατάλληλη εκπαίδευση και εμπειρία. Ειδικότερα, η επιλογή αυτή θα πρέπει να βασίζεται στο κατά πόσο ένας/μία επαγγελματίας: (α) διαθέτει βασικές και μεταπτυχιακές σπουδές στον τομέα της ψυχολογίας ή της ψυχιατρικής και περαιτέρω εκπαίδευση σε μία επιστημονικά τεκμηριωμένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση από έγκριτα ακαδημαϊκά ιδρύματα και εκπαιδευτικούς φορείς, (β) είναι μέλος αναγνωρισμένων επαγγελματικών και επιστημονικών συλλόγων, και (γ) έχει επαρκή σχετική επαγγελματική εμπειρία. Αυτές είναι περίπου και οι προϋποθέσεις για την επαγγελματική άσκηση της ψυχοθεραπείας που ισχύουν στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Κατά κανόνα, η πρώτη συνάντηση ενός ατόμου που ενδιαφέρεται να ακολουθήσει μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία με έναν ψυχοθεραπευτή ή ψυχοθεραπεύτρια έχει διερευνητικό χαρακτήρα, γεγονός που ισχύει και για τις δύο πλευρές.
Έτσι, ο/η μεν ψυχοθεραπευτής/ρια χρειάζεται ορισμένες πληροφορίες γύρω από τις παρούσες συνθήκες ζωής του ατόμου που έχει απευθυνθεί σε αυτόν/η και τους λόγους που το οδήγησαν στην αναζήτηση ψυχολογικής υποστήριξης, ώστε να αξιολογήσει αν και με ποιον τρόπο είναι σε θέση να το βοηθήσει μέσω της ψυχοθεραπείας. Από την άλλη, το άτομο που απευθύνεται για πρώτη φορά σε έναν/μία ψυχοθεραπευτή/ρια χρειάζεται, συνήθως, να ακούσει το πώς εκείνος/η κατανοεί τις δυσκολίες του, αν και πώς μπορεί να το βοηθήσει, και να ζητήσει πληροφορίες γύρω από οτιδήποτε άλλο μπορεί να το απασχολεί σε σχέση με μια πιθανή συνεργασία τους, ώστε να αποφασίσει αν επιθυμεί να συνεργαστεί με τον/την συγκεκριμένο/η επαγγελματία.
Εφόσον και οι δύο πλευρές κρίνουν ότι το ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο που παρέχει ο/η συγκεκριμένος/η επαγγελματίας είναι κατάλληλο και ωφέλιμο για το είδος των ψυχολογικών δυσκολιών που αντιμετωπίζει το ενδιαφερόμενο άτομο, τότε μπορούν να οριστούν οι επόμενες συναντήσεις και να ξεκινήσει η συστηματική συνεργασία τους.
Βάσει του νόμου 991/1979 (άρθρο 9) και του Ποινικού Κώδικα (άρθρο 371), κάθε ψυχολόγος οφείλει να τηρεί απόλυτη εχεμύθεια για όσα μαθαίνει ή αντιλαμβάνεται κατά την άσκηση του επαγγέλματός του. Η δε παραβίαση του επαγγελματικού απορρήτου μπορεί να συνιστά τόσο αστικό, όσο και ποινικό αδίκημα. Το επαγγελματικό απόρρητο καλύπτει κάθε προσωπική πληροφορία του υπό θεραπεία ατόμου, ακόμη και καθαυτό το γεγονός της συνεργασίας του με τον/την ψυχοθεραπευτή/ρια και της προσέλευσής του στο γραφείο του/της.
Υπάρχουν, ωστόσο, περιπτώσεις όπου ένας/μία ψυχολόγος υποχρεούται από τον νόμο να παρακάμψει το επαγγελματικό απόρρητο. Αυτές αφορούν είτε στην αποτροπή μιας κακουργηματικής πράξης στο άμεσο μέλλον (π.χ. κακοποίηση ανηλίκου), είτε στην προστασία της ανθρώπινης ζωής και υγείας (π.χ. κίνδυνος αυτοκτονίας). Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο/η ψυχολόγος οφείλει να απευθυνθεί αποκλειστικά στις αρμόδιες Αρχές (αστυνομία, εισαγγελία) και να αναγγείλει μόνο τις απολύτως απαραίτητες πληροφορίες.